PRVA ŽENA ARHITEKTA U SRBIJI — JELISAVETA NAČIĆ

                                       PRVA ŽENA ARHITEKTA U SRBIJI — JELISAVETA NAČIĆ

DAMA OD LEPIH STEPENICAU do tada isključivo mušku profesiju zakoračila je smelo. Već posle treće nagrade dobijene na konkursu za crkvu u Topoli i nekoliko izvedenih objekata u Beogradu pokazala je da je arhitektonska profesija u njoj dobila istaknutog članaRođena je 1878. godine u Beogradu. Vredna i uporna, tokom školovanja uvek je bila odličan đak. Prva je žena koja se upisala na Tehnički fakultet Velike škole u Beogradu davne 1896. godine. Među prvima je završila Arhitektonski odsek Tehničkog fakulteta Velike škole i tako postala jedan od prvih srpskih arhitekata školovanih u Beogradu. Naime, iste godine kad je Načićeva upisala Tehnički fakultet, na njemu je otvoren i poseban arhitektonski odsek. Do tada su studenti radi studija arhitekture odlazili u inostranstvo. Uglavnom kao državni pitomci, birani su među onima koji su s uspehom završili inžinjerski odsek u Beogradu i pri tom ispoljavali izvesne umetničke sklonosti za arhitekturu.Prva žena arhitekta u Srbiji, po sticanju diplome, s dvadeset dva proleća, 1900. godine postavljena je za crtača — tehničkog pripravnika u Ministarstvu građevina. Godine 1902, nakon položenog državnog ispita, dobila je mesto arhitekte u Inžinjersko-arhitektonskom odseku Beogradske opštine. U tadašnjoj Srbiji mesto u državnoj službi dobijali su samo oni koji su odslužili vojni rok. Kako žene nisu mogle da služe vojsku, to je značilo da su ta mesta bila namenjena prevashodno muškarcima. Iako je kao svršeni arhitekta na početku karijere morala da radi kao crtač, to je nije obeshrabrilo, već je strpljivo čekala svoju šansu. Ugledavši raspis konkursa za izradu idejnog rešenja za projekat crkve u Topoli, shvatila je da joj se ukazuje željena prilika da pokaže svoje umeće. U izuzetno jakoj konkurenciji, na konkursu je osvojila treće mesto.Uspeh na tom takmičenju ubrzo joj je doneo nove narudžbine. Ipak, njena karijera trajala je samo šesnaest godina. Za vreme Prvog svetskog rata ona je, kao i njen poznati kolega Jovan Ilkić, odvedena u logor Nežider u Mađarskoj. Uprkos teškim uslovima, boravak u logoru doneo joj je i lepe trenutke. Tu se zaljubila u profesora Luku Lukajiu, albanskog intelektualca i rodoljuba, a potom za njega i udala. Logor je preživela, ali se više nikada nije vratila svojoj profesiji. Umrla je u Dubrovniku 1955. godine.S TERAZIJA NA KALEMEGDANJelisaveta se bavila i arhitekturom i urbanizmom. Radila je na urbanističkom uređenju Malog Kalemegdana po idejnoj skici Dimitrija T. Leka. Takođe joj je poverena izrada detaljnog plana i nadzor nad izvođenjem urbanističkog uređenja Terazijskog platoa. Plan je bio razrada prvonagrađenog konkursnog rešenja Veselina Lučića. Izvođenjem ovog plana Terazije su dobile nov izgled s dve kolovozne trake kaldrmisane drvenom kockom, kružnu rondelu i dva bočna cvetnjaka. Podignuta je i ograda oko skverova, s "granitnim soklom i postamentima, između kojih su bili ukrasni delovi od livenog gvožđa u slobodnim motivima secesije". Stabla starih kestenova su posečena, a umesto njih posađeni jasenovi. Zaslugom inženjera-baštovana Šarla Lerua, među ukrasnim biljem našlo se mesto i za stabla banana. Rešenje Terazija s cvetnim alejama opstalo je sve do 1949. godine. Tom prilikom Terazijska česma premeštena je u Topčider, blizu konaka kneza Miloša, gde će i ostati sve do 1975. godine kad će je posle nove rekonstrukcije Terazija vratiti na njeno prvobitno mesto.Na Terazijama je planirano i postavljanje fontane s Meštrovićevom statuom "Vesnik pobede". Statuu s grupom figura poznati vajar radio je u velikoj sali Osnovne škole kod Saborne crkve koju je Jelisaveta projektovala. Ovo navodi na zaključak da je Meštrović cenio rad Načićeve i s njom sarađivao oko izrade projekta za uređenje Terazija u vezi s izradom fontane. Sama fontana, započeta 1914. godine, nije završena zbog rata. Skulptura "Pobednika", deo kompozicije planirane za postavljanje na Terazijskom platou, naišla je na zgražavanje ondašnjeg sveta koji se protivio da se statua nagog muškarca postavi na gradskom trgu. Umesto na Terazijama, postavljena je na zapadnom uglu Beogradske tvrđave u Gornjem gradu u čast desetogodišnjice proboja Solunskog fronta, 8. oktobra 1928. godine.Danas je poznati simbol Beograda.Pored plana za uređenje Malog Kalemegdana Jelisaveta je za to mesto projektovala i Malo stepenište — postoji i danas, penjemo se njime na Kalemegdan sa strane francuske ambasade. Ovo neobarokno stepenište sa česmom sagrađeno je na početku 20. veka. Izabravši tesani ripanjski kamen zelene boje, ona je ovo stepenište učinila posebno upečatljivim.


MALO STEPENIŠTE postoji i danas na Kalemegdanu preko puta francuske ambasade

Projektom zgrade Osnovne škole kod Saborne crkve, kasnije nazvane "Kralj Petar Prvi", u istoimenoj ulici pokazala je svoj nesporni dar i punu projektantsku zrelost. Škola je podignuta u razdoblju od 1905. do 1907. godine na mestu nekadašnje osnovne škole na Varoš kapiji. Iako je zgrada urađena u duhu akademizma s primesama renesanse i baroka, Jelisaveta Načić narušila je neka od akademskih načela pravilnosti kako bi zgradu što bolje prilagodila položaju. Iz tog razloga opredelila se za razuđenu osnovu zgrade s duboko zasečenom fasadom i krilima prema Gračaničkoj, Ulici kralja Petra i porti Saborne crkve. Najviše pažnje poklonila je ugaonoj fasadi koju je skladno ukrasila i završila visokom atikom s balustradama. Na njoj je, između prozorskih lukova prvog sprata, predvidela postavljanje reljefnih portreta Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića. Vodeći računa da pored neophodnih sadržaja potrebnih za odvijanje nastave ispuni i odgovarajuće higijenske zahteve za pravilan rad škole, projektom ove zgrade, kako je u to vreme primetio arhitekta Žarko Krstić, građenje školskih objekata postavljeno je "na jednu stručno solidnu osnovu" s usklađenim tehničkim i higijenskim zahtevima. To je jedan od najvažnijih i najuspelijih javnih objekata koje je Načićeva izvela.

I kao što je osnovna škola bila jedna od prvih zgrada namenski građenih za tu svrhu u Srbiji, tako su i radnički stanovi prvenac u beogradskom graditeljstvu. Blok radničkih stanova, koji se nalazi između ulica Đure Đakovića, Komnen Barjaktara, Generala Mahine i Herceg Stepana, sastoji se od dva niza objekata nastalih u različito vreme. Jelisaveta Načić projektovala je niz objekata s frontom iz ulica Đure Đakovića i Gundulićevog venca. Izvedeni 1910. i 1911. godine, bili su početak planirane, ali ne i do kraja sprovedene akcije Beogradske opštine da reši nestašicu jeftinih stanova za siromašnije stanovništvo. Važno je napomenuti da je to prvi slučaj na Balkanu da se pristupilo građenju uslovnih stanova namenjenih za smeštaj radnika i da ih je radila prva Srpkinja, arhitekta Beogradske opštine. Drugi niz objekata nastao je 1924. godine i dobro se uklopio s prvobitnim, obrazujući tako skladnu blokovsku celinu. U kompoziciji ovih jednospratnih bezornamentnih zgrada ističu se vešto modelovani krovovi s nadstrešnicama i fasadnim zabatima.

ZBOG SLAVOLUKA U LOGOR

U blizini ovih stanova nalazi se još jedno Jelisavetino delo, ovog puta iz oblasti sakralne arhitekture: Crkva Aleksandra Nevskog u Francuskoj ulici broj 39. Počela je da se gradi 1912. godine po Jelisavetinom projektu u srpsko-vizantijskom stilu. Prvi svetski rat prekinuo je gradnju crkve. Kasnije je nastavljena po izmenjenom projektu. Od prvobitnog plana ostao je, pisao je Slobodan Bogunović, "trolisni oblik osnove s tri apside... i jednim kubetom iznad naosa". Građevinski radovi završeni su 1929. godine, a ikonostas, pregrada između oltara i ostalog dela crkve, ukrašena po naročitom i utvrđenom redu i rasporedu ikonama, postavljen je 1930. godine. On nije rađen posebno za ovu crkvu, već je bio predviđen za zadužbinu Karađorđevića na Oplencu, pa je poklonjen Crkvi svetog Aleksandra Nevskog. Ovde se čuvaju i mnoge relikvije iz 19. i 20. veka (ikone, kultni predmeti, knjige), kao i velika slika s likom svetog Aleksandra Nevskog, delo velikog poljskog slikara Jana Matejka nastalo oko 1890. godine.

Kao opštinski arhitekta projektovala je 1912. godine i Paviljon za tuberkulozne bolesti, oštećen za vreme Prvog svetskog rata i porušen 1919. godine. To je bila prva bolnica za tuberkulozne bolesti u Srbiji. Jelisaveta Načić projektovala je i prvu kružnu peć i druga postrojenja za izradu opeke koju je opština izgradila u "Prokopu" kod zemljanog majdana. Ovaj objekat danas ne postoji, srušen je za vreme Prvog svetskog rata. Srušena je i kuća Arse Drenovca koja se nalazila na uglu Kosovske i Kondine ulice, kao i kuća M. Protića u dvorištu Birčaninove broj 13. Vremenu i prolaznosti odolevaju kuća knjižara Marka Markovića na uglu Kapetan-Mišine i Jovanove 45-a, izgrađena 1904. godine, i kuća Z. Arsenijevića u Lominoj ulici broj 46. Projektovala je i malu spomen-crkvu u Štimlju na Kosovu koju je sagradila Naka Spasić, predsednica Kola srpskih sestara.

Godine 1913. Jelisaveta Načić projektovala je i Terazijski slavoluk, postavljen na Terazijama u čast povratka srpske vojske iz balkanskih ratova. Ostalo je predanje da su je zbog natpisa "Još ima neoslobođenih Srba", ispisanog u jednom delu tog slavoluka, okupatori prognali za vreme Prvog svetskog rata u logor Nežider. Prvi svetski rat prekinuo je njen plodan rad. Ipak, sve do progona u logor 1916. godine, radila je na obnovi neprijateljskom artiljerijom oštećenih zgrada u Beogradu. Nakon povratka iz logora ova hrabra, uporna i darovita žena, koja je u ondašnjem patrijarhalnom okruženju svojim radom uspela da izbori mesto priznatog i uvaženog stručnjaka, nikada se više nije vratila svom pozivu. U istoriji srpske arhitekture ostaće upamćena po lepoti dela koja je ostavila i činjenici da je radom i upornošću stalno pomerala granice bivajući u mnogo čemu prva.

Za fotografiju stepeništa zahvalni "Slučajnom šetaču" i "Kasini"


Autor: Svetlana Dimitrijević - Marković broj: 3010  2009

Radnički stanovi na uglu ulice Đure Đakovića i Herceg Stjepana na Dorćolu. Izgrađeni 1911. godine, ujedno predstavljaju i prve radničke stanove na Balkanu.  (Foto: Maja Todorović Izquierdo)

                                           Unutrašnje dvorište Radničkih stanova na Dorćolu